تاریخ‌نگاری محلی شیعیانحجم فراوانی از آثار مورخان شیعه ، تاریخ محلی بوده است. این کتابها در باره مکه و مدینه ، مراکز شیعه نشین مانند کوفه و سپس قم و ری ، که سده‌های متمادی پایگاه مهم فعالیت اخباریان و محدّثان و فقها و متکلمان شیعه بودند، بغداد پایتخت عباسیان ، و نیز شهرهایی مانند موصل که زمانی تحت حکومت دولت شیعی حمدانیان بود، تألیف شده است. بیشتر این کتابها اکنون در دست نیستند و تنها نام آن‌ها یا نقل قول‌هایی از آن‌ها در منابع آمده است. ۱ - تاریخ مکه و مدینهدر باره مکه و مدینه ابوعبداللّه برقی ، محمد بن مسعود عیّاشی ، یحیی بن حسن عقیقی (متوفی ۲۷۷)، علی بن احمد علوی عقیقی (سده چهارم) و ابن بابویه [۱]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۹۷، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۳، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۳۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۵]
آقا بزرگ طهرانی، ج۱، ص۳۴۹.
آثاری داشتند.۲ - تاریخ کوفهدر باره کوفه نیز کتاب‌های متعددی با عنوان فضل الکوفه و مانند آن تألیف کردند. از آن میان، از کسانی همچون ابراهیم بن محمد ثقفی ، ابن فضّال علی بن حسن، سعد بن عبداللّه اشعری قمی (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱)، ابن عقده ، و احمد بن علی نجاشی (متوفی ۴۵۰) می‌توان یاد کرد. [۶]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۵، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۷]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۸ـ۲۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۸]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۷۶، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۹]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۹۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۱۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۰۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
محدّثان بزرگی همچون ابن جعابی و حسین بن عبیداللّه غَضائری (متوفی ۴۱۱) در آثار خود به شرح ویژگی‌ها و اخبار و طبقات محدّثان بغداد پرداختند. [۱۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۶۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۲]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۴ـ ۳۹۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
علی بن محمد شمشاطی عَدَوی نیز کتاب (تاریخ) الموصل ابوزکریا یزید بن محمد اَزدی را به صورت سالشمار، از ۳۲۲ تا حوادث روزگار خود، تکمیل کرد. [۱۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۳ - تاریخ پراکندگی عربها در بلاد اسلامیابوالحسین محمد بن بَحر رُهنی شیبانی (متوفی پیش از ۳۳۰)، فقیه و محدّث و اخباری و نویسنده پرکار کرمانی، [۱۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۸۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۵]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۱۶]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۳۴ـ۲۴۳۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۷]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۵، ص۸۹، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
کتابی با عنوان نِحَل العرب در باره پراکندگی عربها در بلاد اسلامی، مانند کرمان و سیستان و خراسان و طبرستان ، تألیف کرد که حاوی اطلاعاتی در باره گرایش‌های اعتقادی مردم و گزارش‌هایی هوادارانه در باره شیعه بود. [۱۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۴۳۴ـ۲۴۳۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
یاقوت حموی در معجم البلدان از این کتاب بهره گرفته است. [۱۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۱۷۴، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۲۰]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۴۲ـ۴۳، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
[۲۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۴۷، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۴ - تاریخ قماز تاریخ قم حسن بن محمد قمی (تألیف در ۳۷۸) اکنون تنها ترجمه فارسی پنج باب آن، از ۸۰۵ تا ۸۰۶، باقی است که حاوی مطالبی در باره ویژگی‌های شهر و جغرافیای منطقه و تراجم رجال است. ۵ - تاریخ ریاز تاریخ الری ابوسعد آبی منصور بن حسین (متوفی ۴۲۱ یا ۴۲۲)، وزیر مجدالدوله بویی، اثری در دست نیست، اما مطالبی از آن را در آثار نویسندگان بعدی می‌توان یافت. یاقوت حموی از این کتاب نام برده [۲۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۵۷، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
و قطعاتی از آن را در شرح حال ابوالفتح ابن العمید و صاحب بن عباد (وزرای آل بویه) و همچنین قابوس بن وشمگیر نقل کرده است. [۲۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۶۹۰ـ۶۹۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۸۹۲ـ ۱۸۹۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۲۱۸۷ـ ۲۱۸۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
منتجب الدین رازی نیز اثر مهمی با عنوان تاریخ الری داشته که امروزه مفقود است. رافعی قزوینی [۲۶]
عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱.
آن را تاریخی بزرگ خوانده و سُبکی [۲۷]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج ۷، ص ۹۰، چاپ محمودمحمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
از آن نقل کرده است. ابن حجر عسقلانی نیز در لسان المیزان، تراجم بسیاری را از آن برگرفته است. [۲۸]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۸۵، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
[۲۹]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۹۲، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
[۳۰]
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۱۰۶، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
۶ - فهرسن منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱. (۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۳) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش. (۴) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. (۵) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. (۶) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱. (۷) آقا بزرگ طهرانی. (۸) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمودمحمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۷. |